ОБРАЗИ МУАЛЛИМ ДАР РАВАНДИ ТАЪЛИМ
Муаллимӣ касби пурифтихор буда, тавонмандии шахс ва ҷаҳонбиниву дониш, фаҳму фаросати ӯро муаррифӣ менамояд. Зеро ҳалқае, ки бо ӯ ҳамқадам аст, шогирдон, волидайн, ҳамкорон ҳамеша рафтору муносибат ва шеваи кори ӯро назорат менамоянд. Аҳамияти масъалаи ташаккули симои муаллимро дар шароити муосири рушди маориф ва ҷомеа нодида гирифтан душвор аст. Кӯдакони муосир ва волидони онҳо ба симои муаллим хеле ҷиддӣ муносибат мекунанд. Шароити кор дар муассисаҳои таълимии имрӯза аз омӯзгорон талаб мекунад, ки роҳҳои баланд бардоштани обрӯ ва эътибори худро дар назди дигарон пайдо намоянд. Ҳар шахс бояд дар мавриди бошуурона ташаккул додани симои касбии худ андешад. Масъалаи симои муаллим дар шароити инкишофи муносибатҳои ҷамъиятӣ, махсусан дар марҳилаи ҳозира, ки мақоми муаллим паст мешавад, аҳмияти актуалӣ пайдо мекунад.
Образи хуб офаридашуда дар байни талабагон эхтиром ва обруи муаллимро афзун мегардонад. Симои мусбати омӯзгор имрӯз на танҳо барои шогирдонаш – ҳамчун намунаи шахси муваффақ, ки ҳамеша дар пеши назари ӯ мебинанд, балки барои худи муаллим низ барои қаноатмандии маънавӣ ва равонӣ муҳим аст. Аввал шумо бояд муайян кунед, ки симои шахс чӣ гуна аст. Пас, симои ҷисмонӣ саломатӣ, тарзи либос, ороиши мӯй ва ороиш аст. “Образи психологӣ – характер, олами ботинӣ. Симои иҷтимоӣ – нақш дар ҷомеа, рафтор ва хусусиятҳои муошират. Ин самтҳо ба ҳам алоқаманд буда, шакли ягонаро ташкил
медиҳанд. [1, с. 54-59]
Ба андешаи муҳаққиқ В.Н.Черепанов «Образ як падидаи ба таври мақсаднок ташаккулёфтаи интегралӣ мебошад, ки бинобар мувофиқат ва воридшавии сифатҳои дохилию берунии фардӣ, шахсӣ ва фардии субъект, ки барои таъмини ҳамкории мутақобила пешбинӣ шудааст, бо табиат, ҷамъият ва худ ҳамоҳанг
аст» [4, с. 12-13].
Метавон гуфт, ки симои шахс тасвирест, ки дорои хусусиятҳои дохилӣ ва берунӣ мебошад. Аз ин рӯ дар донистан муҳим аст, ки симои муаллим ё образи падагогӣ аз чӣ иборат аст. Ба таъбири А. Калюжный
«Образи муаллим стереотипи аз ҷиҳати эҳсос рангин буда, дарки симои муаллим дар шуури шогирдон, ҳамкорон, муҳити иҷтимоӣ ва шуури омма мебошад. Ҳангоми ташаккули симои муаллим сифатҳои воқеӣ бо он чизҳое, ки дигарон ба ӯ нисбат додаанд, зич алоқаманданд. [2, с. 25-31]
Ба маънои маҳдуд симои муаллим симои як муаллим аст, ки дар зеҳни ӯ интихоби тарзи рафтор, ки бо услуби инфиродии фаъолият (дар баъзе мавридҳо, бошуурона) ифода ёфтааст, мавҷуд аст. Аз ҷониби дигар баъзан ба воситаи симои берунии муаллим, нутқи ӯ, ифодаи ҳаракати ӯ, ифодаи чеҳра дар якҷоягӣ бо ороиши эстетикии ӯ (либос, ороиши мӯй, ороиш ва дигар сифатҳои зоҳирӣ) зуҳуроти хоси берунии худро меёбад.
Ҳар як омӯзгор новобаста аз нуқтаи назари шахсии ӯ дар ин мавзуъ андешаи хоси худро дорад. Раванди ташаккули образ бештар ба худи муаллим вобаста аст. Л.М. Митина дар сохтори симои касбӣ ҷузъҳои берунӣ, мурофиавӣ ва дохилиро фарқ мекунад. Ба қисмати беруна мимика, имову ишора, тембр ва қувваи овоз, либос, одоб, гаштугузор дохил мешаванд. Намуди зоҳирии муаллим метавонад дар синф кайфияти корӣ ва ғайрикорӣ ба вуҷуд оварад, ба ҳамдигарфаҳмӣ мусоидат кунад ё халал расонад, ба муоширати педагогӣ мусоидат кунад ё монеа гардад.
Фаъолияти касбӣ тавассути чунин шаклҳои муошират, монанди касбият, ифоданокӣ ва ғайра ба даст меояд. Муаллими заковатманд метавонад дарсро зинда гардонад, ҷараёни онро ба танзим дароварда, муоширати табиро зинда нигоҳ дорад.Ҷузъи ботинии шахс, ғояи рушди рӯҳӣ ва зеҳнии ӯ, манфиатҳо, арзишҳо, шахсияти ӯ дар маҷмуъ мебошад.
Сарфи назар аз он, ки шахс як фардияти беназир аст, ҳама намояндагони касби омӯзгорӣ бояд хусусиятҳои умумӣ, хос дошта бошанд. Ҷомеа талаботро ба симои касбии омӯзгор ба вуҷуд меорад. Аммо дар ҳама давру замон чунин хислатҳои муаллими идеалӣ, аз қабили муҳаббат ба кӯдакон, хайрхоҳӣ, самимият, малакаҳои муошират, мушоҳидакорӣ, қобилияти зуд идора кардани вазъият, эҳсосот, ҳамдардӣ, мулоҳиза ва таҳамулпазирӣ бетағйир боқӣ мемонанд.
Ҳамчунин, ҳамчун ҷузъҳои асосии симои омӯзгор аз ҷумла ҷузъи одоби педагогӣ, ҷазби шахсии омӯзгор, рафтори лафзӣ ва маданияти нутқро ҷудо кардан мумкин аст.
Дар офаридани симои муаллим этикаи педагоги нақши муҳим дорад, ки ба он категорияҳо ба мисли вазифаи педагогӣ, адолати педагогӣ, шаъни педагогӣ, нуфузи педагогӣ, виҷдони педагогӣ ва тактикаи педагогӣ дохил мешаванд.
Одоби педагогӣ қоидаҳои фарҳанги рафторро дар бар мегирад, ки муносибатҳои байни омӯзгору хонандагон, омӯзгор ва падару модар, омӯзгор ва омӯзгорро танзим менамояд. Ин танзимотро метавон чунин муқаррар намуд: эҳтиром ба талаба, падару модари ӯ, ҳамкасбон, хоҳиши муқаррар намудани муносибатҳои дӯстона, эҷодӣ.
Одоби педагогӣ дар симои касбӣ, гуфтор ва рафтори воқеӣ зоҳир мешавад. Риояи қоидаҳои одоби педагоги ба мустаҳкам шудани нуфузи муаллим дар байни талабагон, ба вуҷуд овардани фазои мусоиди психологӣ дар байни талабагон кӯмак расонида, барои ба роҳ мондани муносибатҳои дуруст бо гуруҳи талабагон ва хонандагони алоҳида кумак мерасонад. Муаллим бояд эҳсосоти манфии худро нигоҳ дорад, набояд ҳангоми шунидани ҷавобҳо тобиш, беэътиноӣ ва изҳори норозигии чеҳрааш ба ҳамагон маълум гардад.
Ҷузъи муҳим ҷолибияти визуалии омӯзгор аст, ки ҷузъи асосии симои омӯзгор мебошад. Намуди зоҳирии муаллим бояд эҳтиром ва эътимодро ба вуҷуд оварад, ҳамчун идомаи хидматҳои ӯ амал кунад. Ҳар як муаллим бояд зебо бошад. Дар ин ҷо нақшаи рангҳои костюми корӣ, ороиши дуруст, мӯй ё ороиши зебо низ муҳим аст.
Муаллим метавонад эътибори хонандагонро аз даст диҳад, агар вай ҳамчун шахс ба ин манфиатдор набошад. Ҳамин тариқ, шавқу рағбат ба шахсияти муаллим ҳамчун воситаи фаъол кардани шавқу рағбат ба фан амал мекунад. Аз ин ру, симои муаллим бояд илҳомбахш бошад.
Воситаи таъсиррасонии тавоно ба хонандагон чеҳраи муаллим аст, ки бояд дӯстона – шавқмандкунанда бошад. Чунин ифодаи чеҳра нишон медиҳад, ки ҳар он чизе, ки дар дарс рӯй медиҳад, барои омӯзгор ҷолиб ва муҳим аст, яъне барои хонандагон бояд ҷолиб ва муҳим бошад.
Рафтори лафзӣ низ дар ташаккули симои муаллим нақши калон мебозад. Сифати азхудкунии маводи таълимӣ ба камолоти нутки муаллим вобаста аст. Дарк намудани нутқи муаллим аз ҷониби хонандагон бо раванди гӯшкунии мухотабон алоқаманд аст, ки тақрибан 25-50% вақти таҳсилро ташкил медиҳад.Талабагон нисбат ба унсурҳои таъсиррасони нутқи муаллим хеле ҳассосанд. Аз ин рӯ, соҳиби нутқ будан, яке аз муҳимтарин ҷузъҳои касбии омӯзгор ба шумор меравад, ки қобилияти возеҳ баён кардани фикру ҳиссиёти худро тавассути нутқ, инчунин ифодаи чеҳраро дар бар мегирад. Сухани муаллим бояд бо қувваи ботинӣ, эътиқод, ифодаи фикр — бо равшанӣ, соддагӣ фарқ карда шавад.
Барои дарки муаллим аз тарафи хонандагон маданияти нутқ – талаффуз, тарзи гуфтор, саводнокӣ муҳим ҳисобида мешавад. Ҳамчунин оҳанги эмотсионалии нутқ, баҳои мусбат додан ба хонандагон, муносибати мусбати хонандагонро нисбат ба худ ба вуҷуд меорад. Муҳимтар аз рафтори ғайривербалӣ (имову ишора, мавқеъ, нигоҳ, қадам, ҳолат) аст. Нигоҳи бодиққат, табассуми хайрхоҳона, имову ишораҳои дӯстона таъсири мусбат доранд ва имову ишораҳои фаҳмондадиҳӣ ба беҳтар азхудкунии иттилоот мусоидат менамояд.
Хусусияти муҳими шахсияти омӯзгор «симои ман» мебошад, ки муносибат ба худ, баҳодиҳии баланди мусбат, интизории муносибати мусбӣ аз шарикро дар назар дорад. Хусусияти «Образ» мутобиқшавии баланди муаллим аст, ки ошкорбаёнӣ дар муошират, қобилияти қабул кардани шахси дигарро дар назар дорад.
Консепсияи мусбати худшиносии омӯзгор дар хонандагон эҳсоси бехатарӣ ва боварии комил ба хайрхоҳӣ ва эҳтироми омӯзгорро таъмин намуда, ба болоравии худшиносии хонандагон, ифшои иқтидори эҷодии онҳо мусоидат мекунад.
Умуман, сифатҳоеро, ки симои муаллими «идеал»-ро ифода мекунанд, бояд ҳамчун «системаи талаботе», ки талабагон ба симои муаллим дар шароити муосир мегузоранд, дониста шавад. Симои муаллим қобилияти муошират, ҳунари гуфтор ва муҳимтар аз ҳама гӯш карда тавонистанро дар бар мегирад. Оҳанги дурусти суҳбат, назокати ҳаракатҳо симои муаллимро муайян мекунад. Инчунин барои симои мусбати муаллим намуди зоҳирӣ муҳим аст, ки бояд озода ва
дилпазир бошад.
Дар хотир доштан лозим аст, ки касби омузгорӣ бо шуҳрату нуфуз дар байни ҷомеа алоқаманд буда, муваффақияти касбии онҳо зарурати азхуд намудани технологияи ташаккул ва танзими симои онҳоро ба миён меорад.Барои муаллимон ин муҳим аст, зеро воситаҳои муҳими фаъолияти касбии онҳо муошират ва таъсир ба одамон мебошанд. Файласуфи Юнони қадим Ксенофонт гуфтааст: «Аз одаме, ки маъқул нест, ҳеч кас чизе ёд гирифта наметавонад».
Омӯзгор шахсияти бузургу нотакрорест, ки бо чароғи ақл олами фикри моро равшан намуда, дунёи пурасрори илмро муррифӣ мекунад. Деҳқону муҳандис, духтуру шоир ҳама парвардаи муаллиманд. Сабақи зиндагӣ бори дигар собит месозад, ки давлати муаллим шогирдонаш мебошанд. Ӯ аз пешрафт комёбии эшон ифтихор мекунад. Хушбахтона дар даврони зиндагии мо омӯзгорон дар хидмати халқу ватан қарор доранд. Эҳтироми муаллим вазифаи муқаддаси ҳар як фарди бонангу номуси ватан аст.
Омӯзгоре, ки бо эҷоди симои худ машғул аст, на танҳо намуди зоҳириашро беҳтар мегардонад, балки худро беҳтар ҳис намуда, дар натиҷа бомуваффақият кор менамояд. “Симои ҳар як мактабро симои муаллимон ва муҳассилин муайян
мекунад”. [3]
Калидвожаҳо: омӯзгор, симои муаллим, назокати ҳаракат, нутқ, муваффақияти
касбӣ, консепсияи худшиносии омӯзгор, шуҳрату нуфуз.
Пайнавишт:
1. Збронская М. Сохтори дохилии тасвир. – М.: Синтон, 2005.- 305 с.
2. Калюжный А. Технологияи сохтани симои муаллим. Тарбияи гуманитарӣ дар мактаб: назария ва амалия. 2004. – № 5.
3. Татаринова Н.В. Оид ба мафҳуми «Тасвир» ва фарқияти он аз мафҳумҳои шабеҳи «Тасвир», «Стереотип». Диплом, – 2009. – № 2.
4. Черепанова В.Н. Имиджологияи педагогӣ. – Тюмен: ТОГИРРО, 1998. – 296 с.