ШАХСИЯТ ВА ИҚТИДОРИ КАСБИИ ОМӮЗГОР
Омӯзгори идеалӣ бояд чӣ гуна бошад?
Дар тӯли ҳазорсолаҳои мавҷудияти фаъолияти омӯзгорӣ файласуфон, донишмандон, ходимони сиёсию ҷамъиятӣ ва омӯзгорон кӯшиш намудаанд, ки ба ин савол посух диҳанд. Албатта, омӯзгор бояд бо дониши амиқи тахассусӣ ва услуби тадрис мусаллаҳ бошад, то дар рушди ҳамаҷонибаи хонандагон комёб гардад.
Омӯзгор шахсиятест, ки рисолати ӯ муҳаббат доштан ба шогирдон, инсонпарвар, масъулиятшинос, дӯстдору ғамхори насли наврас, хайрхоҳ, хушмуомилаву хушгуфтор, поквиҷдон, дорои маҳорату малакаҳои касбӣ, серталаб, устувор ва хирадманд будан аст. Ҳар як омӯзгор уҳдадор аст, ки баҳри амалӣ гардондани сиёсати давлат дар соҳаи маориф амал намояд. Дар ин самт вазифаи омӯзгор аз инҳо иборат аст:
— мусаллаҳ намудани хонандагон бо донишҳои муосир, ба онҳо тавзеҳ бахшидани воқеаҳо ва ҳодисаҳои ҷаҳони имрӯза; ба хонандагон омӯхтани тафаккури мустақилонаи эҷодӣ ва роҳҳои дарёфти ҳалли мушкилот; омӯзиши роҳу усулҳои истифодаи илму технологияи муосир дар ҳаёт ва фаъолияти меҳнатӣ.
Тазаккур бояд дод, ки фаъолияти омӯзгорӣ дорои самтҳои афзалиятнок буда, дар мавриди рушду такмили онҳо омӯзгор ба мақсад ва вазифаҳояш вобаста ба таълиму тарбия ноил мегардад. Аз ҷумла, дар фаъолияти омӯзгор маҳорати педагогӣ, дониши касбӣ, қобилияти педагогӣ, ахлоқ ва одоби муоширати педагогӣ нақши муассир дорад. Равоншиноси америкоӣ Ҷ. Ҳолланд намудҳои самти касбии шахсият ва унсурҳои самти касбию педагогии омӯзгор-тарбиятгарро пешниҳод намудааст:
1.Воқеӣ (иҷрокунанда); 2.Зиёӣ (тафаккур); 3.Иҷтимоӣ (ёрирасон); 4. Шартӣ (ташкилкунанда); 5.Ташаббускор (ғолиб); 6. Бадеӣ (офаранда).
Албатта, самти педагогӣ дар радифи дигар самтҳо афзалияти хосаро дорост:
- Шавқ ва меҳру муҳаббат нисбат ба бачагон ва ба касбу ҳунар, эҷодкорӣ, ки алоқаманд бо тарбияи сифатҳои ҳамидаи инсонист.
- Огоҳӣ аз мушкилот ва мушкилот дар фаъолияти омӯзгор.
- Зарурати фаъолияти педагогӣ.
- Дарк намудани имконияту қобилияти худ, мувофиқат ба талаботи касби интихобшуда.
- Зарурати такмили доимии худ ва майлу хохиши азхуд кардани асосҳои маҳорати педагогӣ.
Доир ба салоҳиятҳои касбии омӯзгор педагогон Т. М. Ковалева, В. А. Сластенин, И. Д. Фрумин, А. В. Хуторский ва дигарон чунин андеша доранд, ки салоҳиятҳои касбии омӯзгор омодагии ӯ ба иҷрои фаъолияти касбию педагогӣ, доштани дониш ва таҷриба барои фаъолияти муваффақи педагогӣ мебошад.
Салоҳияти касбӣ ва педагогиро олимон бештар ҳамчун ягонагии омодагии назариявӣ ва амалӣ ба фаъолияти педагогӣ баррасӣ мекунанд. Барои тавсифи салоҳияти касбии омӯзгор мафҳумҳои «донишҳои психологию педагогӣ» ва «маҳорати педагогӣ» истифода мешаванд. Маҳорати педагогӣ ба дараҷаи баланд таъмин намудани худташкилдиҳии маҷмуи фаъолияти касбӣ мебошад. Маҳорати педагогӣ натиҷаи раванди худтакмилдиҳӣ ва худмаърифаткунии омӯзгор аст. Меъёрҳои маҳорати педагогӣ чунинанд:
— мақсаднокӣ (мувофиқи самт); самаранокӣ (аз рӯи натиҷаи дараҷаи дониш, тарбиятнокии хонандагон); оптималӣ (интихоби воситаҳо); эҷодкорӣ (мутобиқи мазмуни фаъолият).
Омӯзгор дар фаъолияти касбӣ-педагогии хеш чунин маҳоратҳоро бояд фаро гирад:
1.Маҳорати ташхис кардан – маҳорати арзёбӣ карда тавонистан.
2.Маҳорати тарҳрезӣ – маҳорати пешгӯӣ кардан.
3.Маҳорати ташкил кардан – маҳорати мақсаднок ташкил намудани раванди таълим.
4.Маҳорати коммуникативӣ – маҳорати муошират карда тавонистан.
5.Маҳорати таҳлил кардан – ҷудо намудан, таснифот кардан.
Дониши психологию педагогӣ дониши асосҳои методологӣ ва категорияҳои педагогика, моҳият, мақсад ва технологияи таълим, қонунҳои инкишофи синну солро дар бар мегирад. Зикр бояд намуд, ки сохтори салоҳияти касбии омӯзгор тавассути маҳорати педагогӣ ошкор карда мешавад, ки онҳоро ба 4 гурӯҳ муттаҳид кардан мумкин аст:
- Малакаи вобаста ба тартиб додани вазифаҳои педагогӣ дар асоси мундариҷаи таълим ва тарбия (омӯхтани шахсияти хонандагон ва гурӯҳи хонандагон, мураттаб намудани ҳадафҳо ва вазифаҳо дар асоси маълумоти гирифташуда).
2) Қобилияти ташкилотчигӣ ва дар амал татбиқ намудани системаи педагогӣ (банақшагирии фаъолият, интихоби беҳтарин шаклҳо, усулҳо ва воситаҳои амалигардонии раванди педагогӣ).
3) Қобилияти муқаррар намудани алоқаи байни ҷузъҳо ва омилҳои тарбия (фароҳам овардани шароити оптималӣ, пурзӯр намудани фаъолияти хонандагон, пайвастани мактаб бо оила ва муҳити иҷтимоӣ).
4) Қобилияти ба инобат гирифтан ва арзёбии натиҷаҳои фаъолияти педагогӣ (таҳлил ва интроспексия, назорат ва ташхис, муайян намудани вазифаҳои фаъолияти минбаъда аз рӯи натиҷаҳои бадастомада).
Дар китобҳои дарсии педагогика дар баробари мафҳуми «салоҳияти касбӣ — педагогӣ» мафҳуми «маданияти касбию педагогӣ» (И. Ф. Исаев, В. А. Сластенин ва ғ.) истифода шудааст. Маданияти касбӣ-педагогӣ қисми муҳимми маданияти умумии омӯзгор мебошад. Тафовути маданияти умумӣ ва касбӣ дар он аст, ки маданияти умумии шахсияти омӯзгор хусусияти касбӣ надорад. Маданияти касбӣ маҷмуи донишҳои махсуси назариявӣ ва малакаҳои амалии марбут ба фаъолияти касбӣ мебошад. Масалан, шахси дорои маданияти умумӣ дар муошират хушмуомила буда, ба носаҳеҳ будани сухани ҳамсуҳбаташ эътибор намедиҳад, то ки шарикаш дар ҳолати ногувор қарор нагирад, вале омӯзгор дар шогирди хеш бояд ҳар ноҷӯриро бинад ва ошкор созад, то ки ҳавасмандӣ ва шавқи ӯро ба таълим бедор созад ва ӯро соҳибмаърифату бомаданият таълиму тарбият намояд. Омӯзгор бояд донишу малакаҳои навро дар фаъолияти касбӣ рушду такомул диҳад. Омӯзгор шахсиятест, ки бояд маданияти умумии ба дараҷаи баланд инкишофёфта дошта бошад. Яке аз қисмҳои асосии он маданияти касбӣ мебошад, ки дорои се қисмат — аксиологӣ, технологӣ ва шахсию эҷодӣ аст. Ҷузъи аксиологӣ маҷмуи арзишҳои педагогӣ: донишҳои аз ҷиҳати касбӣ зарурӣ, ғояҳо, эътиқоди омӯзгор, ҷузъи технологӣ усулҳо ва усулҳои фаъолияти педагогиро дар бар мегирад. Ҷузъи шахсӣ-эҷодӣ инъикоси арзишҳои педагогӣ, усулҳо ва усулҳои фаъолияти педагогӣ дар фаъолияти омӯзгор: тафсири эҷодиёти педагогӣ мебошад.
Фаъолияти касбии омӯзгор, дар маҷмуъ, маҳорат ва қобилияти педагогиро ташкил менамояд. Қобилияти педагогӣ нишондиҳандаи дараҷаи мустақилияти тафаккур ва сифатҳои иродавию эмотсионалии шахсияти омӯзгор мебошад, ки дар ҳамбастагӣ як ҷузъи томро ташкил медиҳад. Қобилияти педагогӣ ва маҳорати педагогӣ, пеш аз ҳама натиҷаи донишҳо, таҷрибаҳо, маҳорату малакаҳо мебошад. Қобилияти педагогӣ тамоми самтҳои раванди таълимро фаро мегирад, ки метавонем онро ба тариқи зайл шарҳ диҳем:
- Қобилияти дидактикӣ дар шакли фаҳмо ва дастрас ба шогирдон пешниҳод кардани маводи омӯзиш, бедор намудани рағбати маърифатӣ нисбат ба он ва рушди қобилияти фикрронии мустақилона дар раванди таълим аст.
- Қобилияти академикӣ — омӯзгор фанни худро на танҳо дар доираи барномаи таълим, балки васеъ ва ҳаматарафа донад ва доимо аз дастовардҳои соҳаю фанни мазкур огоҳ бошад.
- Қобилияти идрок (персептивӣ) бо мақсади ташаккулдиҳии шахсияти хонанда омӯзгор зоҳиршавии аломатҳои хурдтарини ҳолати ботинии толибилм ва авзои рӯҳии ӯро муайян мекунад ва баҳри самаранок гаштани раванди омӯзиш ба онҳо таъсир мерасонад.
- Қобилияти ташкилотчигӣ маҳорати ташкил карда тавонистани коллектив ва дуруст ба роҳ мондани фаъолияти педагогиро талаб менамояд. Чунон ки омӯзгор фаъолияти худро тарҳрезӣ карда, вобаста ба вақт дуруст тақсим намудани ҳаҷми кор ва дар вақти муайяншуда иҷро намудани фаъолиятро ба уҳда мегирад. Инчунин аз омӯзгор маҳорати дар мавридҳои ғайричашмдошт ба фаъолияти худ моҳирона даровардани тағйиротро тақозо мекунад.
- Қобилияти коммуникативӣ маҳорати муомила карда тавонистан бо толибилм, барқарор кардани муносибати мақсаднок ва риояи маданияти муоширати педагогиро ифода менамояд.
Дар ин радиф В.А. Крутетский қобилиятҳои педагогиро чунин муайян кардааст:
- 1. Қобилиятҳои дидактикӣ бо интиқоли маводи таълимӣ аз ҷониби хонандагон (қобилияти дастрас, шавқовар гардонидани он, ташвиқ кардани хонандагон ба фаъол ва мустақилона фикр кардан) алоқаманд аст.
- Қобилиятҳои дарк — қобилияти дарк намудани толибилм, дарки шахсияти ӯ, эҳтиёҷот ва шавқу ҳаваси ӯ, «ворид шудан» ба олами ботинии ӯ.
- Қобилияти нутқ маҳорати возеҳу равшан ифода кардани фикр, андеша, эҳсосот, дуруст истифода бурдани имову ишора ва ифодаи чеҳра мебошад.
- Қобилияти ташкилотчӣ будан, пеш аз ҳама, қобилияти ташкили коллективи толибилмон, муттаҳид намудани он, ба ҳалли масъалаҳои муҳим рӯҳбаланд кардан ва дуюм, маҳорати дуруст ташкил карда тавонистани кори шахсӣ мебошад.
- Қобилиятҳои авторитарӣ — таъсиррасонии эмотсионалӣ ва ихтиёрӣ ба хонандагон барои ноил шудан ба қудрату тавоноии худ.
- Қобилиятҳои пешгӯӣ – пешгӯии оқибатҳои амали худ бо тасаввурот дар бораи имкониятҳои шахсияти хонанда, пешгӯии инкишофи сифатҳои муайян дар онҳо ва тарҳрезии минбаъдаи раванди педагогӣ.
- Қобилияти тақсими диққат – пеш аз ҳама, барои дуруст ташкил кардани кори коллектив ва умуман кори ҳар як хонанда. Дар баробари ин, ба ҳар нафар супориш додан кифоя нест, барои сари вақт ёрӣ расондан, хурсанд кардан ва ғайра ҳар як хонандаро «донистан» лозим аст. Ба ғайр аз ин, диққатро дар байни якчанд намудҳои фаъолият тақсим кардан лозим аст ва ин барои кори муаллим низ хеле муҳим аст, зеро фаъолияти педагогӣ ниҳоят гуногун буда, дар мавридҳои алоҳида кор фармудани дониш, қобилият ва маҳорату малакаи мувофиқро талаб мекунад.
Лозим ба ёдоварист, ки талабот нисбат ба сифатҳои касбӣ ва шахсии омӯзгор доимо такмил меёбад, зеро ҳам маориф ва ҳам ҷамъият, ки маориф ҷузъи он аст, пайваста рушду такмил меёбанд.
Фарзона Бегова,
муаллими калони кафедраи
умумидонишгоҳии педагогикаи
ДДОТ ба номи С.Айнӣ