Тағйироти иҷтимоӣ ва иқтисодии ҷаҳонӣ насли нави инсонҳоро бо шароитҳои нав дучор месозад. Дар ин ҳолат, таҳсилот бояд мутобиқ ба талаботи замон такмил ёбад. Санҷидан ва арзёбӣ кардани дониш ва маҳорату малакаҳои хонандагон дар раванди таълим яке аз муҳимтарин омилҳои рушди зеҳнӣ, бедор кардани шавқу рағбати кӯдакон барои фарогирии дониш ва аз ҷиҳати маънавӣ ҳавасманд гардонидани онҳо буда, яке аз воситаҳои самарабахши назорати падару модарон нисбати фаъолияти таълимии фарзандон мебошад. Маҳз тавассути баҳогузорӣ дониши хонанда арзёбӣ мегардад ва падару модарон ба воситаи он раванди донишазхудкунии фарзандонро назорат карда, бо омӯзгорон ва муассисаи таълимӣ ҳамкорӣ менамоянд.

Дониши хонанда дар аксари кишварҳои олам бо роҳҳои гуногун санҷидаву арзёбӣ гардад ҳам, усули аз ҳама паҳншудаи он тавассути баҳогузории бисёрхола сурат мегирад. Дар ин росто, барои ворид шудан ба фазои таҳсилоти ҷаҳонӣ аз ҷониби Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва Ҳукумати мамлакат ба Вазорати маориф ва илм дастур шудааст, ки барои ҳамоҳанг сохтани низоми таҳсилоти кишвар бо низоми маорифи мамлакатҳои рушдёфта тадбирҳои амалӣ андешад.

Дар баробари ин, Президенти мамлакат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон зимни суханронӣ дар рӯзи якуми сентябр дар Донишгоҳи тиббии Хатлон чунин таъкид карданд: “Бо мақсади ворид шудан ба фазои ягонаи таҳсилоти ҷаҳонӣ, муайян намудани сатҳи воқеии дониши хонандагон, ҳавасмандгардонӣ ва омода намудани онҳо дар зинаҳои минбаъдаи таҳсилот вақти он расидааст, ки дар муассисаҳои таҳсилоти умумӣ низоми бисёрхолаи баҳогузорӣ ҷорӣ карда шавад”.

Арзёбии дониш ва маҳорату малакаҳои хонандагони муассисаҳои таҳсилоти миёнаи умумӣ тавассути баҳогузории бисёрхола дар кишвари мо падидаи нав нест. Ин тарзи баҳогузорӣ ҳангоми дохилшавӣ ба муассисаҳои таҳсилоти миёна ва олии касбӣ тавассути супоридани имтиҳонҳои марказонидашудаи Маркази миллии тестии назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, ҳангоми идомаи таҳсил дар муассисаҳои таҳсилоти касбӣ ва зимни иштирок дар олимпиадаҳои гуногуни ҷумҳуриявию байналмилалӣ ба тавассути баҳогузории бисёрхола амалӣ гашта истодааст.

Низоми амалкунандаи 5-холаи баҳогузорӣ, ки солҳо дар мактабҳои мо истифода мешавад, бо вуҷуди оддӣ буданаш, дар бисёр ҳолатҳо наметавонад сатҳи воқеии дониш ва қобилиятҳои хонандагонро пурра инъикос намояд. Омӯзгорон, бо сабабҳои гуногун, маъмулан аз баҳои 1 истифода намекунанд, ки ин боиси номукаммалии арзёбӣ мегардад. Инчунин, дар доираи панҷ баҳо, танҳо як баҳо рамзи нокомӣ мебошад, ки ин барои таъмини шаффофият дар раванди таълим кофӣ нест.

Ҷорӣ намудани низоми баҳогузории 10-хола ба омӯзгорон ва хонандагон имконияти васеътар медиҳад. Низом имконият фароҳам меорад, ки донишу малакаҳои хонандагон аз чандин ҷанбаҳо ва бо дақиқияти бештар баҳогузорӣ шаванд. Ҳар як баҳо дар ин низом маъно ва нишондиҳандаи мушаххас дорад, ки хонанда метавонад онро ҳамчун асос дар такмили донишу малака ва маҳорати худ истифода барад.

Дар низоми нав, баҳоҳо ба чор дараҷаи асосӣ тақсим мешаванд: олӣ, хуб, миёна ва паст. Баҳои 10, ки зинаи аълои низом аст, нишон медиҳад, ки хонанда маводи таълимиро на танҳо азхуд кардааст, балки қобилияти татбиқи эҷодии онро низ дорад. Аз тарафи дигар, баҳои 1 ҳамчун нишондиҳандаи пасттарин имкон медиҳад, ки омӯзгор ва хонанда бо мушкилоти ҷойдошта кор кунанд ва барои ислоҳи онҳо нақша тарҳрезӣ намоянд.

Ин низом ҳавасмандӣ ва ҳадафмандии хонандагонро барои беҳтар кардани натиҷаҳои таълимиашон зиёд мекунад. Вақте ки ҳар як баҳо дақиқ ва шаффоф аст, хонанда дарк мекунад, ки ӯ метавонад бо талош ва заҳмат сазовори баҳои беҳтар гардад. Ин раванди ҳавасмандгардонӣ на танҳо барои беҳтар намудани натиҷаҳои таълим, балки барои рушди шахсӣ ва эҷодии хонанда низ муҳим аст.

Аз нуқтаи назари педагогӣ, низоми баҳогузории 10-хола як абзори муосири омӯзиш мебошад. Он ба омӯзгорон имкон медиҳад, ки раванди таълимро бештар фардӣ гардонанд ва ба сатҳи инфиродии ҳар як хонанда таваҷҷуҳи амиқтар кунанд. Омӯзгор метавонад аз меъёрҳои муфассал истифода бурда, малакаҳои шифоҳӣ, хаттӣ ва амалии хонандаро арзёбӣ намояд.

Дар амалия, ин низом ҳамчунин робитаи омӯзгорон бо падару модаронро таҳким мебахшад. Волидайн, ки дар арзёбии дониш ва малакаҳои фарзандони худ нақши муҳим доранд, метавонанд тавассути ин низом натиҷаҳои воқеиро бубинанд ва ҳамкориҳои худро бо мактаб беҳтар кунанд.

Албатта, татбиқи низоми нав метавонад бо мушкилот ҳамроҳ бошад. Муқовимати равонӣ, ки аз одатҳои кӯҳна сарчашма мегирад, шояд дар марҳилаи аввал монеа гардад. Барои пешгирӣ аз ин, корҳои фаҳмондадиҳӣ бояд на танҳо бо омӯзгорон, балки бо хонандагон ва волидайн низ сурат гирад. Дар ин замина, ташкил намудани чорабиниҳои омӯзишӣ, семинарҳо ва корҳои фаҳмондадиҳӣ барои шинос намудани ҷомеа бо ин низом муҳим мебошад.

Бо вуҷуди мушкилот, натиҷаҳои мусбати интизоршаванда аз татбиқи ин низом назаррас хоҳанд буд. Низоми баҳогузории 10-хола имконият медиҳад, ки сатҳи воқеии дониш, малака ва маҳорати хонандагон муайян гардад ва ҳавасмандии онҳо ба таҳсил зиёд шавад. Ин иқдом ҳамчунин заминаи мусоид барои ворид намудани таҳсилоти Тоҷикистон ба фазои таҳсилоти ҷаҳонӣ мегардад.

Гузариш ба низоми баҳогузории 10-хола як қадами ҷиддӣ дар рушди таҳсилоти миллӣ аст. Ин низом на танҳо сатҳи арзёбии донишро беҳтар мекунад, балки заминаи муносибро барои рушди зеҳнӣ, эҷодӣ ва иҷтимоии хонандагон фароҳам меорад. Ҳамкорӣ ва талоши якҷояи омӯзгорон, хонандагон ва падару модарон калиди асосии татбиқи муваффақи ин иқдом хоҳад буд.

Дар раванди татбиқи низоми баҳогузории 10-хола, муҳим аст, ки нақши ҳар як ҷониб – омӯзгорон, хонандагон ва падару модарон – равшан муайян карда шавад. Омӯзгорон ҳамчун роҳнамо бояд на танҳо дониши фаннӣ, балки малакаҳои педагогии худро низ такмил диҳанд. Ин боис мешавад, ки онҳо на танҳо аз меъёрҳои баҳогузорӣ дуруст истифода кунанд, балки хонандагонро ба фаъолиятҳои созанда ва муҳокимаҳои зеҳнӣ раҳнамоӣ намоянд.

Падару модарон дар ин раванд бояд бештар дар раванди таълим ва тарбияи фарзандони худ ширкат варзанд. Низоми 10-хола ба онҳо имкон медиҳад, ки натиҷаҳои воқеии таҳсилотро бинанд ва дарк кунанд, ки нақши онҳо дар ҳавасмандгардонии фарзандон ва назорати супоришҳои хонагӣ то чӣ андоза муҳим аст. Ҳамчунин, падару модарон бояд бо фароҳам кардани муҳити мусоиди омӯзишӣ дар хона ва дастгирии равонӣ барои фарзандон нақши худро пурра иҷро намоянд.

Барои худи хонандагон, низоми 10-хола як имкони нав аст, то онҳо малакаҳои худро такмил диҳанд. Ин низом онҳоеро, ки пештар бо баҳои “қаноатбахш” қаноат мекарданд, ҳавасманд менамояд, ки сатҳи дониши худро баланд бардоранд. Хонандагон дарк мекунанд, ки ҳар як хол аҳамият дорад ва ин онҳоро барои истифодаи комил аз имкониятҳо дар раванди таълим ташвиқ мекунад.

Гузариш ба ин низом ҳамчунин метавонад барои беҳтар намудани усулҳои таълим ва арзёбии стандартҳои фаннӣ мусоидат кунад. Бо назардошти он ки низоми 10-хола ба ҷудокунӣ ва тавзеҳи муфассал такя мекунад, омӯзгорон имконият доранд, ки барномаҳои таълимиро бо дарназардошти эҳтиёҷоти инфиродии хонандагон ба роҳ монанд. Ин равиш на танҳо сифати таълимро беҳтар мекунад, балки имконият медиҳад, ки хонандагон малакаҳои амалии худро дар муҳити воқеӣ татбиқ намоянд.

Дар сатҳи амалӣ, низоми 10-хола ҳамчунин имкон медиҳад, ки мониторинги воқеӣ ва таҳлилӣ дар низоми таҳсилот ба роҳ монда шавад. Ҷамъоварии маълумоти муфассал дар бораи натиҷаҳои таълимӣ метавонад ба таҳияи стратегияҳои нави таълим ва таъмини баробарии имкониятҳо дар муассисаҳои таҳсилоти умумӣ мусоидат кунад. Ин метавонад дар рушди таълимоти рақобатпазир ва ҳамоҳангсозии низоми миллии таҳсилот бо талаботи ҷомеаи ҷаҳонӣ нақши муҳим бозад.

Дар давоми таҳкими низоми баҳогузории 10-хола, муҳим аст, ки ба таври муназзам раванди татбиқ ва натиҷаҳои он таҳлил гардад. Танҳо тавассути мониторинги пайваста ва таҳқиқоти омӯзишӣ метавон муайян кард, ки оё ин низом ба ҳадафҳои стратегӣ ва талаботи таҳсилоти миллӣ мувофиқ аст ё на. Ин маънои онро дорад, ки Вазорати маориф ва илм бояд гуруҳҳои махсуси корӣ таъсис диҳад, ки онҳо дар ҳар як марҳила натиҷаҳо ва душвориҳои ҷойдоштаро омӯзанд ва пешниҳодҳои муфид барои такмил додани низом таҳия намоянд.

Яке аз паҳлӯҳои калидии муваффақияти низоми 10-хола омода намудани омӯзгорон барои истифодаи самараноки он мебошад. Омӯзгорон на танҳо бояд тарзи баҳогузории навро дарк кунанд, балки фаҳмиши амиқ дар бораи он дошта бошанд, ки ин низом чӣ гуна ба рушди зеҳнӣ, равонӣ ва шахсии хонандагон таъсир мерасонад. Барномаҳои омӯзишӣ, ки ба омӯзгорон барои азхуд кардани малакаҳои нав ва такмили дониши онҳо кумак мекунанд, бояд дар мадди аввал қарор гиранд. Ҳамчунин, дастурҳои методӣ ва маводи таълимӣ, ки қадам ба қадам тарзи амалисозии низомро нишон медиҳанд, бояд омода ва паҳн карда шаванд.

Аз тарафи дигар, ҷалби фаъолонаи волидон ба раванди таълим дар низоми 10-хола аҳамияти бештар пайдо мекунад. Волидон бояд дарк кунанд, ки арзёбии воқеӣ ба фарзандонашон барои дарёфти камбудиҳо ва такмили онҳо кӯмак мерасонад. Барои ин, лозим аст, ки чорабиниҳои фаҳмондадиҳӣ ва машваратҳо бо волидон ташкил карда шаванд. Мулоқотҳои мунтазам бо омӯзгорон, дарсҳои кушод ва машғулиятҳои равоншиносӣ метавонанд ҳисси ҳамкории волидонро тақвият бахшанд.

Худи хонандагон низ бояд барои ин тағйирот омода карда шаванд. Низоми баҳогузории 10-хола ҳамчун як василаи нави арзёбӣ дар аввал метавонад барои хонандагон душвор ва ғайриоддӣ намояд. Аммо, бо роҳи таъмини фаҳмондадиҳӣ, дастгирии равонӣ ва истифодаи усулҳои ҷолиб дар таълим, ин мушкилот метавонад бартараф шавад. Муҳим аст, ки ба хонандагон фаҳмонида шавад, ки ин низом ба онҳо имконият медиҳад, ки пешрафти худро пайгирӣ кунанд ва бо талошҳои шахсӣ ба сатҳи баландтар расанд.

Аз ҷиҳати илмӣ ва амалӣ, низоми 10-хола имконият фароҳам меорад, ки хонандагон малакаҳои фарогир, аз ҷумла таҳлилӣ, эҷодӣ ва амалии худро рушд диҳанд. Омӯзгорон метавонанд ба ҳар як хонанда таваҷҷуҳи инфиродӣ равона намуда, тавассути истифодаи методҳои гуногуни арзёбӣ, ба монанди супоришҳои эҷодӣ, лоиҳаҳо, тестҳо ва баҳсҳои шифоҳӣ, сатҳи воқеии донишро муайян кунанд.

Дар сатҳи макро, ин низом метавонад ба болоравии эътибори таҳсилоти Тоҷикистон дар сатҳи байналмилалӣ мусоидат кунад. Ҳангоми мутобиқ кардани низоми баҳогузории кишвар бо стандартҳои ҷаҳонӣ, хонандагон метавонанд барои иштирок дар барномаҳои таълимии байналмилалӣ омода шаванд. Ин иқдом барои дарёфти бурсияҳо ва таҳсил дар кишварҳои хориҷӣ шароити беҳтар фароҳам меорад, ки дар натиҷа насли ҷавони Тоҷикистон ҳамчун нерӯи рақобатпазир дар арсаи ҷаҳонӣ шинохта хоҳад шуд.

Дар маҷмӯъ, низоми баҳогузории 10-хола на танҳо як воситаи арзёбӣ, балки як василаи таъсиррасон ба рушди шахсӣ, касбӣ ва иҷтимоии хонандагон мебошад. Ҳангоми татбиқи он, ҳамкорӣ ва ҳамоҳангӣ миёни ҳамаи ҷонибҳо – Вазорати маориф, омӯзгорон, волидон ва хонандагон – калиди муваффақият хоҳад буд.

Бо гузашти вақт, ин низом метавонад ба як намунаи пешрафтаи баҳогузорӣ табдил ёбад, ки дар асоси он на танҳо сифати таҳсилот беҳтар мешавад, балки пайвасти байни низоми таълим ва рушди ҷомеаи кишвар устувортар мегардад. Натиҷаи ниҳоӣ – таҳсилоти миллии муосир, рақобатпазир ва ҷавобгӯ ба талаботи замон хоҳад буд.

Татбиқи пурраи низоми баҳогузории 10-хола ҳамчун як ислоҳоти куллӣ дар низоми маорифи Тоҷикистон на танҳо боиси баланд бардоштани сатҳи таҳсилот мегардад, балки дарк ва муносибати ҷомеаро ба арзиши таҳсилоти босифат тағйир медиҳад. Ин иқдомро метавон ҳамчун як давраи нави рушди маорифи миллӣ номид, ки он ҳамзамон имкониятҳо ва масъулиятҳои навро ба миён меорад.

Низоми баҳогузории 10-хола, агар ба таври дуруст амалӣ шавад, инчунин метавонад барои рушди малакаҳои муҳими асри ХХI дар хонандагон замина фароҳам орад. Дар ҷаҳоне, ки эҷодкорӣ, тафаккури техникӣ ва салоҳиятнокӣ  нақши калидӣ мебозанд, ин низом на танҳо ба санҷиши дониш, балки ба ташаккули малакаву маҳоратҳои хонандагон мусоидат намояд. Баҳои 10 ё 9 на танҳо сатҳи азхудкунии маводи таълимиро инъикос мекунад, балки сатҳи баландтари тафаккури таҳлилӣ ва малакаҳои эҷодиро низ нишон медиҳад.

Гузариш ба низоми баҳогузории 10-хола дар Ҷумҳурии Тоҷикистон як иқдоми муҳим ва саривақтӣ дар такмили таҳсилоти миллӣ маҳсуб мешавад. Ин низом ба арзёбии воқеӣ, шаффоф ва одилонаи дониш ва малакаҳои хонандагон мусоидат намуда, муҳити мусоиди таълимиро барои рушди шахсият, эҷодкорӣ ва малакаҳои зеҳнии онҳо фароҳам меорад.

Низоми 10-хола як воситаи муассири тайёр намудани насли босаводу эҷодкор ва заминаи устуворе барои рушди иҷтимоӣ ва зеҳнии ҷомеа эҷод мекунад. Дар ин раванд, нақши ҳар як ҷониб – омӯзгорон, хонандагон, падару модарон ва ҷомеа дар маҷмӯъ – калидӣ мебошад.